Lepa vest stigla je početkom decembra u opštinu Kovačica ušuškanu u ravnici, na jugu Banata: ovo mesto nastanjeno pretežno Slovacima i inače je bilo nadaleko poznato po svom naivnom slikarstvu, a sada će za umetnike iz Kovačice čuti i cela planeta: kovačičko naivno slikarstvo upisano je na Uneskovu Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva!
Ova odluka je doneta na 19. zasedanju Komiteta za međunarodno kulturno nasleđe održanom od 2. do 7. decembra u Paragvaju.
Srbija do sada ima upisano pet elemenata na Uneskovu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva. To su: porodična slava (2014), kolo, tradicionalna narodna igra (2017), pevanje uz gusle (2018), zlakusko lončarstvo (2020) i društvene prakse i znanja u vezi sa pripremom i upotrebom tradicionalnog pića od šljive – šljivovice (2022).
Kao šeste po redu ovoj listi se sada pridružuju veštine slikanja i oslikavanja predmeta sa izraženim prikazima narodnog života, ruralne sredine i svakodnevnice, koje se generacijama neguju u Kovačici.
Ovaj veliki događaj bio je povod za svečanost koja je u kovačičkom Domu kulture „3. oktobar“ upriličena u ponedeljak, 23. decembra.
Održan je prigodan kulturno-umetnički program, a svečanost je otvorena obraćanjem predsednice Pokrajinske vlade Maje Gojković, koja je istakla da Opština Kovačica ima podršku za otvaranje muzeja kovačičkog naivnog slikarstva. Prisutnima su se obratili i Petar Višnjički, predsednik Opštine Kovačica, Pavel Babka, osnivač Fondacije i Galerije „Babka”, Ana Barca, direktorka Galerije naivne umetnosti u Kovačici, Jaroslav Hrubik, predsednik Skupštine opštine Kovačica, Goran Milašinović, predstavnik Komisije za saradnju sa UNESCO-om i Mihail Pavuk, ambasador Slovačke Republike u Srbiji.
Прикажи ову објаву у апликацији Instagram
Predsednik Skupštine opštine Kovačica, Jaroslav Hrubik, ovom prilikom istakao je da je podneta inicijativa i da dve ulice u Kovačici ponesu ime po najistaknutijim slikarima kovačičke naivne umetnosti, a to su Zuzana Halupova i Martin Jonaš.
– To je samo jedan od mnogih koraka koje moramo preduzeti kako bismo obezbedili da naše nasleđe bude sačuvano i preneto sa generacije na generaciju. Naš zadatak je da učinimo sve što je u našoj moći kako bismo zaštitili i očuvali ove vrednosti za buduće naraštaje – naglasio je Hrubik.
Predsednik opštine Kovačica Petar Višnjički rekao je na svečanosti da za jednu malu opštinu kakva je Kovačica ovo priznanje ima značaj srazmeran onome što za našu zemlju predstavlja činjenica da ćemo biti domaćini svetske izložbe EXPO 2027:
– Kao što će EXPO pružiti priliku Srbiji da pokaže svetu svoj napredak, inovacije i bogatstvo kulturnog nasleđa, tako i priznanje Kovačici kao nosiocu nasleđa UNESCO-ove liste nematerijalne kulturne baštine omogućava da njeni umetnici i njihove stvaralačke tradicije budu deo globalnog kulturnog bogatstva.
Na skupu je ocenjeno da ovaj događaj predstavlja značajan korak u afirmaciji kovačičkog naivnog slikarstva kao kulturnog blaga koje prevazilazi granice i povezuje zajednice.
Nominaciju je, inače, na osnovu odluke Ministarstva kulture, pripremio Centar za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije pri Etnografskom muzeju u Beogradu, u saradnji sa Opštinom Kovačica, Galerijom i Fondacijom „Babka“ i Galerijom naivne umetnosti Kovačica koje su predlagači elementa.
Podršku u izradi nominacije pružili su i Muzej Vojvodine, Muzej vojvođanskih Slovaka, Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine u Srbiji, Opštinska biblioteka Kovačica i druge institucije, kao i pojedinci – slikari iz Kovačice, Padine i drugih mesta u kojim se neguju prakse kovačičkog naivnog slikarstva.
Inače, ovo slikarstvo je još 2012. godine upisano u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, a ocenjuje se da će upis na listu Uneska, značajno doprineti povećanju vidljivosti nematerijalnog kulturnog nasleđa na nacionalnom i lokalnom nivou, ali i međunarodnoj promociji živog nasleđa Srbije.
A kako je sve počelo?
Opština Kovačica, smeštena u srcu Banata, na 50 km od Beograda i 80 km od Novog Sada, smatra se prostorno malom varoši, ali zato na mapi naivnog stvaralaštva ima razmere metropole, koja već sedam decenija dosledno neguje tradiciju naivne umetnosti.
Prvo naselje pod imenom Kovačica pominje se 1751, kada nakon rasformiranja Potisko-pomoriške vojne granice, brojni srpski graničari sa svojim porodicama naseljavaju ovo mesto. Formiranjem Nemačko-banske vojne granice od 1767. godine Kovačica dobija mađarsko ime Antalfalva (Antalovo selo).
Novo razdoblje u razvoju Kovačice nastaje na samom početku 19. veka, oko 1803. godine, kada se na te prostore naseljavaju Slovaci. Doseljenici su sa sobom doveli svog sveštenika i učitelja, zajednički sagradili objekat koji je bio podeljen na molitveni dom i školu, podigli sebi kuće i uspešno organizovali život u novoj sredini.
Upravo na ovom tlu 136 godina kasnije rodiće se naivna umetnost, a sve će se desiti sasvim slučajno, zahvaljujući tome što će Martin Paluška i Jan Sokol odlučiti da žele da se bave slikarstvom uprkos tome što se nisu za to obrazovali niti poznaju akademsku konstrukciju slika. Njihove za ono vreme hrabre korake počeće da slede i drugi samouki slikari: Mihal Bireš, Vladimir Boboš, Martin Jonaš i Jan Knjazovic.
Sve se podiže na viši nivo 1952. godine, kada je, povodom obeležavanja 190-godišnjice osnivanja mesta, organizovana izložba slika samoukih slikara iz Kovačice.
Zanimljivo je da na izloženim slikama umetnici nisu predstavili teme iz svoje okoline. No, to se ubrzo menja i na delima koja potom nastaju, umetnici živim bojama na platno pretaču tradiciju, folklor, običaje, život, rad i ljude iz svoje okoline, iz Kovačice. I tako će ostati sve do danas.
Bilo da oslikavaju nostalgične teme iz prošlosti, rad u polju, scene iz seoskih dvorišta, lepote banatske ravnice, enterijer živopisnih slovačkih kuća, kovačički slikari imaju zajedničko stilsko obeležje, što njihove slike čini prepoznatljivim, autentičnim i posebnim.
Pa opet, uprkos sličnostima, svaki od slikara uspeo je da odneguje svoj originalni slikarski rukopis i da na svakom delu ostavi lični pečat koji će ga činiti prepoznatljivim čak i onda kada se u uglu ili na poleđini slike ne nalazi potpis.
Poznavaoci umetnosti, pa čak i laici, zaljubljenici u naivno slikarstvo, lako će prepoznati rad Zuzane Halupove, Martina Paluške, Jana Sokola, Pavela Hajka, Zuzane Vareske, Matina Jonaša ili nekog drugog iz plejade sjajnih slovačkih stvaralaca.
Galerija naivne umetnosti
Sledeći veliki korak za kovačičko naivno slikarstvo načinjen je 15. maja 1955. godine, kada je u zgradi Doma kulture u Kovačici otvorena prva seoska galerija slika u čitavoj bivšoj Jugoslaviji. Više od tri decenije kasnije, u septembru 1989, ova galerija dobiće svoj prostor u renoviranom seoskom gazdinstvu, u samom centru Kovačice, u Masarikovoj ulici 65, gde se i danas nalazi.
Sedamdesetih godina prošlog veka uspostavljena je saradnja sa Narodnim muzejom u Pančevu, koji je slikarima na raspolaganje stavio stručnjake, istoričare umetnosti i tada je u stvari počela galerijska obrada slika i uvedena je matična knjiga slika. Tek od januara 2009. godine Galerija naivne umetnosti posluje kao samostalna ustanova.
Od osnivanja do danas, kroz Galeriju je prošlo mnogo izuzetnih slikara, a kao najznačajniji predstavnici naivne umetnosti izdvojili su se Zuzana Halupova, poznatija kao Mama Zuzana i čuveni Martin Jonaš. Njihove slike danas krase galerije i privatne kuće širom planete.
Trenutno Galerija naivne umetnosti ima 26 članova, a osim kovačičkih slikara, tu su i umetnici iz Padine, Pančeva i Opova.
Tradicionalno, svake godine u oktobru, u okviru manifestacije Kovačički oktobar oni priređuju izložbu svoji najnovijih radova. U fondu galerije trenutno se nalazi više od 820 slika i taj broj neprestano raste.
Postavka u galeriji se svakog meseca menja, pa ljubitelji umetnosti uvek imaju priliku da uživaju u nečemu novom. U galeriji se, pored originalnih slika, mogu kupiti i razni suveniri, poput ručno rađenih lutkica od kukuruzovine, uramljenih reprodukcija slika, grafika, pastela, minijatura, magneta, razglednica…
U Galeriji naivne umetnosti ističu da je naivno slikarstvo u Kovačicu tokom proteklih godina privuklo mnogobrojne eminentne ličnosti, među kojima su Fransoa Miteran, bend Rolingstons, Pele, Ursula Anders, Alen Delon, Franko Nero, Huan Karlos, kao i razni političari, diplomate, glumci, umetnici.
Godišnje Kovačicu i Galeriju naivne umetnosti u proseku poseti blizu 17.000 poštovalaca umetnosti iz celog sveta! Turisti se prvenstveno interesuju za slike Zuzane Halupove i Martina Jonaša. U stalnoj postavci nalazi se 31 ulje na platnu Zuzane Halupove, kao i njen štafelaj, diplome i bista, dok stalna postavka Martina Jonaša broji 28 ulja na platnu.
Zuzana Halupova
Zanimljivo je da je Zuzana Halupova (1925 – 2001) završila samo pet razreda osnovne škole i nije odmah počela da se bavi slikarstvom. U svojim tridesetim godinama istakla se u Društvu žena svojim originalnim vezenim maramama, košuljama i goblenima, gde je svaki tradicionalni motiv nastojala da obogati novim ornamentom koji je sama osmišljavala. Kažu da je Zuzana prodavši jedan goblen, zarađeni novac iskoristila da kupi uljane boje kako bi slikala na platnu i tako je zvezda rođena.
Prvu sliku naslikala je 1964. godine. Bilo je to „Mlaćenje konoplje“, a njen uspeh je, kažu, bio meteorski. Prvu samostalnu izložbu imala je već četiri godine kasnije u Dubrovniku i desila se neverovatna stvar: rasprodala je odmah sve slike, a posetioci izložbe bili su oduševljeni.
Zuzana nije imala dece, a upravo su najmlađi bili glavni motiv na njenim slikama. Čak je i odrasle slikala kao decu, samo je muškarcima dodavala brkove. Često se kaže da je Zuzana slikarka dečje duše. Među motivima na njenim slikama ističu se i zima, kovačička crkva i biblijska tematika.
Zuzana se bavila i humanitarnim radom i mnoga dela je i stvorila iz tih pobuda. Nadaleko je poznata njena monumentalna kompozicija posvećena Crvenom krstu u Ženevi sa desetinama likova dece i članova crvenog krsta, odevenih u tradicionalnu slovačku nošnju sa obeležjima Crvenog krsta.
Ostalo je upamćeno i njeno delo „Deca UN“ koje je naslikala 1974. godine za Unicef. Iste godine je Unicef njenu sliku „Zima“ štampao u vidu novogodišnjih čestitki u dva miliona primeraka i to je možda slika iz Kovačice koja je stigla do najvećeg broja ljudi na planeti.
Martin Jonaš
Zuzanin savremenik Martin Jonaš (1924 – 1996) takođe spada među najistaknutije ličnosti svetskog naivnog slikarstva. Martin je u Kovačici završio osnovnu školu i proveo čitav svoj radni i životni vek. Bavio se uporedo poljoprivredom i umetnošću. Počeo je da slika u 21. godini i nije prestajao sa tim do kraja života, održavši više od 450 samostalnih i kolektivnih izložbi.
Bio je dobitnik visokih međunarodnih umetničkih priznanja i primio ključeve nekoliko evropskih gradova.
Pored Salvadora Dalija i Renata Gatuza dobitnik je zlatne medalje na velikoj međunarodnoj izložbi crteža u Italiji, 1978. godine.
– Kuća Martina Jonaša danas je svojevrstan dokument o životu ovog umetnika: zidovi sobe u kojoj je slikao prekriveni su fotografijama, medaljama i diplomama. Police prepune stručne literature, fascikle sa obimnom korespodencijom, časopisi i novine iz celog sveta sa reportažama o umetniku, dragocen arhiv članaka i fotografija. Tu je i zbirka slika, istorijskih dokumenata, knjiga i starih periodičnih izdanja vezanih za istoriju slovačke zajednice u Vojvodini – navode u Galeriji savremene umetnosti, gde se takođe čuva izvanredna zbirka od 28 Jonašovih slika.
A evo i kako je Jonaš govorio o svom slikarstvu:
– Jasno, bez suvišnih detalja, na svojim slikama želim da prikažem da su dva i dva četiri. Kakvi su zapravo život i rad, ljubav i smrt, radost i bol…. Koristim skraćenice, preskačem sve ono nebitno. Platno, odnosno crtež, mora da odiše jednostavnošću likovnog izraza čak i onih najsloženijih pojava i situacija.
Glavni motivi na slikama Martina Jonaša su ljudi, seljaci prepoznatljivi po predimenzioniranim radničkim rukama i teškim nogama, sa malom grotesknom glavom, u scenografiji sa slovačkim kućicama i poljima.
Martin Jonaš preminuo je 1996. godine u Kovačici, gde je i sahranjen na mesnom groblju. Te iste godine, uz podršku Matice slovačke, u njegovu čast otkrivena je spomen ploča na njegovoj kući. Spomen dom Martina Jonaša se nalazi na adresi Čaplovičova 23 i otvara se po najavi.
Galerija naivne umetnost otvorena je od utorka do petka od 8 do 16 sati, a vikendom od 10 do 15 sati.
Galerija „Babka”
Drugi centar kovačičke naivne umetnosti svakako je Galerija „Babka” osnovana sredinom 1991. godine. Cilj njenog osnivača Pavela Babke bio je afirmisanje mlade generacije kovačičkih slikara, kao i skretanje pažnje javnosti na druge oblike umetničkih zanata u ovom mestu.
Poznato je da ova galerija svoj rad zasniva na Uneskovom principu „Living human treasure – živog ljuskog blaga”, koji podrazumeva besplatno generacijsko prenošenje znanja i veština u izradi umetničkih predmeta i suvenira.
Upravo od Uneska je stiglo priznanje za ovu galeriju još 2001. godine kada je ona proglašena za svetski centar izdavačke delatnosti o naivnom slikarstvu.
Osim u Kovačici, naivna umesnost neguje se od druge polovine prošlog veka i u drugim mestima u ovoj opštini.
U Uzdinu slike prikazuju kulturni i spiritualni identitet Rumuna na ovim prostorima. U tamošnjoj galeriji naive mogu se videti slike Marie Balan, Anuike Maran, Ane Onkuji, Florike Puje, Mariore Motorišesku, Sofije Doklsan, Anuce Dolame, Florike Čet, Viorike Jerorje.
Galerija naive u Padini radi pri Domu kulture „Mihal Babinka”, a slikari naivci od 2011. godine imaju svoje udruženje „Smäd” („Žeđ”). Neki od slikara – članova su: Mihal Povolni, Kan Husarik, Jan Bačur, Marci Markov, Pavel Ljavroš, Janko Širka, Martin Pap, Ana Kotvašova, Pavel Povolni-Juhas, Juraj Ljavroš.
Činjenica je da čitava opština Kovačica ljubiteljima umetnosti nudi zaista mnogo, a ako ste jedan od njih i rešite da se zaputite u otkrivanje bogatstava slovačkog naivnog slikarstva, najbolje bi bilo da za tu avanturu ostavite nekoliko dana.
Kovačica će svakako imati još štošta da vam ponudi: bilo da je reč o verskim objektima, muzejima, izletištima, mnogobrojnim manifestacijama, gastronomskim specijalitetima, lepotama samih ulica ili krajolika ili zanimljivim ljudima – od graditelja violina Jana Nemčeka do Nobelovca Mihajla Pupina Idvorskog. Na svakom koraku pronaći ćete savršeno tkanje sačinjeno od tradicije Slovaka, Rumuna, Mađara i drugih naroda koji složno žive na ovom prostoru. Stoga vas neće začuditi podatak da opštinu Kovačica zovu „Vojvodina u malom”.
A ta „Vojvodina u malom” je upisivanjem kovačičkog naivnog slikarstva na listu Uneska postala pravi dragulj na mapi velikog sveta i dokaz da najznačajnije stvari počinju od malenih koraka načinjenih sa mnogo hrabrosti, koja vam je i te kako potrebna jer niko pre vas na tom velikom svetu takve korake nije nikada načinio.
A upravo tim putem kojim se najređe ide, dokazano je, stiže se najdalje i stvara se najviše, a za sve ono što stvorite, čovečanstvo će vam dati zauzvrat najveći mogući dar: besmrtnost.
