Projekat „Po kulturu autobusom”, u okviru kojeg na četiri točka putujemo širom Srbije i regiona u potrazi za srpskim kulturnim blagom, odveo nas je početkom septembra na sam jug Hercegovine.
Прикажи ову објаву у апликацији Instagram
Zaputili smo se, dakle, u grad koji se ušuškao ispod planine Leotar, na obodu Trebinjskog polja, u dolini nekada najveće evropske ponornice Trebišnjice; u grad tako blizu, a tako daleko od Jadranskog mora, u koji vode svi putevi iz Dubrovnika, Mostara, Bileće, Nikšića ili Herceg Novog; grad koji je voleo i na razne načine ulepšao veliki Jovan Dučić; grad čije staro jezgro i prelepu mirnu energiju danas, putem malih ekrana, donosi mnogima omiljena serija „Ranjeni orao”; grad sunca, vina i platana – Trebinje.
U najjužniji deo Republike Srpske i Bosne i Hercegovine zaputili smo se prve septembarske noći zajedno sa grupom turista iz Pančeva i Beograda.
Višegrad
Nakon ugodne vožnje kroz Srbiju, u Bosnu i Hercegovinu ušli smo kod Višegrada prošavši najpre pored Dobruna, jednog od najznačajnijih manastira u Bosni i Hercegovini. Ovaj manastir uređen je 2004. kada se proslavljalo 200 godina od Prvog srpskog ustanka, budući da istorija pamti da je i sam Karađorđe svojevremeno prenoćio u njemu. Iznad manastira je podignut i spomenik Karađorđu koji u uspravnom stavu gleda prema Drini. Manastirska crkva posvećena je Uspenju Presvete Bogorodice, a na Veliku Gospojinu tu se svake godine održava veliki narodni sabor.
Prošli smo, naravno, i pored znamenitog mosta Mehmed Paše Sokolovića. Osvetljena ćuprija, koja je pod zaštitom države, do danas je najlepši od svih prelaza na Drini.
Gatačko polje
Vožnja se nastavila kroz Goražde i Foču, da bismo se preko nacionalnog parka Sutjeska spustili u Gatačko polje i opštinu Gacko.
Prolazeći kroz ovaj živopisni predeo, podsetili smo se srpske istorije i sukoba između kralja Stefana Uroša I i njegovog sina Dragutina, koji se zbio upravo u Gatačkom polju. Povod za ovu bitku bio je taj što kralj sinu nije hteo da ustupi deo kraljevine na vladanje. Dragutin je uz pomoć mađarske vojske (pošto je bio oženjen mađarskom princezom Jelenom Anžujskom i tast mu je dao pomoć), potukao očevu vojsku i prisilio kralja da se povuče u manastir u Hercegovini, gde je ovaj proveo ostatak života. Tu se i upokojio, a kasnije su njegove mošti prenete u manastir Sopoćani.
Gacko je danas poznato po termoelektrani koja je jedan od najvećih proizvođača električne energije u Republici Srpskoj, ali i po autohtonom gatačkom govečetu, sivoj kravi, upisanoj u enciklopediju bivše Jugoslavije.
Značajne porodice i izuzetno zanimljivi ljudi iz naše istorije, sporta, duhovnosti i kulture potiču upravo sa ovog prostora. Jedan od njih je čuveni teniser Nenad Zimonjić. Zimonjići su baš iz Gacka, a iz te slavne porodice potekao je i vojvoda Bogdan Zimonjić koji je učestvovao u podizanju Prvog hercegovačkog ustanka. Njegov imenjak i rođak, prof. dr Bogdan Zimonjić bio je jedan od predavača na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, a ostao je upamćen po tome što je celu svoju imovinu zaveštao za pomoć siromašnim studentima medicine u prestonici Bosne i Hercegovine.
Iz Gacka potiče i prof. dr Pero Slijepčević, osnivač srpske germanistike na Beogradskom univerzitetu, zatim porodica Vuka Draškovića, nekadašnjeg ministra inostranih poslova Srbije i Crne Gore, kao i ugledni novinar i legenda Dnevnika Radio televizije Beograd, Miloš Marković. On je bio zvanični spiker RTB-a kada se na Gazimestanu 1989. proslavljalo šest vekova od Kosovske bitke. Interesantno je i da je on bio i jedan od dežurnih urednika na RTS-u 1999. u noći kada je zgrada televizije bombardovana. Miloš Marković je preminuo 2021. godine.
Istorijska ličnost koja potiče iz ovog kraja je i slepi guslar Tešan Podrugović od koga je Vuk Karadžić skupio najviše epskih pesama, pa i guslarsko društvo iz tog grada danas nosi ime po njemu.
Gacko je inače znameniti guslarski kraj, pa je tako čak za vreme Kraljevine Jugoslavije jedan guslar iz Gacka pobedio na kraljevskom guslarskom takmičenju na Kolarčevom univerzitetu i dobio od kralja Aleksandra zlatni venac kao posebno priznanje.
Bileća
Toponimi hercegovačkih sela kroz koja smo prošli posebno su nam privukli pažnju – Stepen, Meka Gruda, Jasen, Mosko, Korita…
Kada smo napustili gatačku opštinu ušli smo na teritoriju opštine Bileća.
Prošli smo i pored najstarije kafane u Hercegovini, „Uskok”. Njena krčmarica Novka poznata je širom Hercegovine. Svi koji idu prema moru, znani i neznani, poznati glumci, političari i drugi putnici namernici, obično naprave jutarnju pauzu baš u ovoj kafani sa kariranim stolnjacima, gde vas po starom običaju dočekaju kuvana jaja i so kao poklon od kafane da se okrepite, a onda redom – pre svega lozova hercegovačka rakija i kafa, a onda sve po vašoj želji…
Provezli smo se potom i kraj kompleksa bilećke kasarne koja danas nosi naziv „Bilećki dobrovoljci”. Istorija pamti da je u Bileći za vreme Kraljevine Jugoslavije bio jedan od najstrožih logora za osuđene komuniste, budući da je i kralj Aleksandar komunizam stavio na listu zabranjenih ideologija koje su radile protiv monarhije. Svi oni koji se nisu povinovali toj odredbi, osuđivani su. Tu je recimo bio Ivo Lola Ribar, ali i brojni drugi ugledni komunisti koji će kasnije u drugoj Jugoslaviji biti značajni politički faktori.
U nastavku vožnje prošli smo i pored sela Donji Mirilovići, iz koga potiče porodica našeg uglednog pisca Moma Kapora. Njegov otac i majka su potekli odatle, dok je Momo rođen u Sarajevu.
Jutro u Trebinju: Hercegovačka Gračanica
Jutro nas je dočekalo u Trebinju, a srce nas je vuklo najpre ka brdu Crkvina i Hercegovačkoj Gračanici, spomen-kompleksu iznad Trebinja koji je građen kako bi se ostvarila testamentarna želja kneza srpske poezije Jovana Dučića, rođenog Trebinjca.
On je naime, pre nego što je 1943. umro u Sjedinjenim Američkim Državama, u svom testamentu zapisao da bi, kada dođe čas, želeo da se njegov zemni prah prenese u rodnu Hercegovinu i sahrani u nekom utvrđenju „poviše Trebinja”, ne višem od Lovćena (iz poštovanja prema velikom Njegošu) i nalik Kosovskoj Gračanici, zadužbini kralja Milutina.
I tako se, nekoliko decenija kasnije, i zbilo.
Zahvaljujući ktitoru i zadužbinaru crkve Branku Tupanjcu, Bilećaninu nastanjenom u Čikagu i podršci Vlade Republike Srpske i Grada Trebinja, 7. aprila 1999, na Blagovesti, odnosno na dan kada se Dučić 1943. upokojio, položen je kamen temeljac za repliku Milutinove Gračanice i to baš na mestu gde se u srednjem veku nalazila druga Milutinova zadužbina – Crkva Svetog Arhangela Mihajla, koju su Turci kasnije porušili. Krug se zatvorio.
Kompleks je završen i svečano otvoren u oktobru 2000. godine i to je bio veličanstven događaj koji pamti ceo region.
Iz Amerike je organizovan avionski prenos Dučićevih posmrtnih ostataka do Beograda, gde je bio izložen odar u Sabornoj crkvi. Nakon što su se Beograđani poklonili Dučiću, odar je prevezen avionom do Podgorice, a otuda u litiji do Sabornog hrama Svetog Vasilija Ostroškog u Nikšiću, pa od Nikšića svečanom litijom do Trebinja.
Ovoj svečanosti prisustvovali su najviši politički predstavnici Srbije i Crne Gore i Republike Srpske, kao i patrijarh Pavle. Srbiju i Crnu Goru je posle petooktobarskih promena predstavljao Vojislav Koštunica koji je na Dučićev grob tom prilikom položio žutu ružu, koja se često provlači kao motiv u Dučićevoj poeziji.
I tako se od 2000. godine nad Trebinjem uzdiže spomen-kompleks Hercegovačke Gračanice, u statusu manastira, odakle se pruža najlepši pogled na Trebinje, na Leotar i Popovo polje. U sklopu kompleksa su Crkva Blagoveštenja u kojoj je Dučićev grob, zvonik, vladičanski dvor, Dučićev amfiteatar, u kome se često održavaju i koncerti poznatih muzičkih umetnika iz regiona.
Tu se nalaze i najlepše bašte sa pogledom na Trebinje, poznate pod nazivom „Dučićev pogled”. Na tom mestu možete popiti kafu, napraviti prelepe fotografije i udahnuti miris hercegovačkih trava po kojima je srednjevekovna kneževina Travunija i dobila ime.
Hercegovačka Gračanica se iznad grada izdiže poput svojevrsne duhovne krune, poput Akropolja. U manastiru vladika zahumnsko-hercegovački često prima ugledne goste iz diplomatije, političare, ambasadore i druge istaknute ličnosti.
Crkva Blagoveštenja
Hram je projektovao Predrag Ristić, beogradski arhitekta poreklom iz Hercegovine, koji je preminuo tokom pandemije. Crkva je građena od sige, cigle i maltera.
Ova petokupolna građevina oslonjena je na 16 nosivih stubova. Zanimljivo je da 15 stubova ima kvadratni presek dok je samo kod jednog stuba presek kružni. Razlog je taj što mu je stopa kružnog oblika donesena iz Kosovske Gračanice. Razlila je načinjena namerno da bi se naglasio značaj kamena iz majke crkve koja se ugradila u svoju ćerku.
Simbolika oslikanog poda
Zanimljiv je i pod crkve na kome ništa nije slučajno. Smatra se da je to replika slavnog poda iz Crkve Svetih Arhangela kod Prizrena, glavne zadužbine cara Dušana koja je porušena.
Kad uđete sa glavnog ulaza, prvo što vas na podu dočekuje je krilati zmaj, simbol palog anđela Lucifera, koji je postao gospodar Hada. Zmaj je postavljen na sam ulaz upravo da bi vernik, kada uđe u crkvu nagazio na njega i simbolično se odrekao palog sveta. Potom on korača ka oltaru kroz čitav jedan bedem raznih čudovišta, tu su opasne zveri, leopardi, lavovi, grifoni, razne ptice sa zmijskim repom… To takođe u sebi nosi jasnu simboliku: vernik koji pristupa Bogu nailazi na razna iskušenja i nije mu lako da dođe do preobraženja u veri. Samo oni najhrabriji koji ne posustanu stižu do zlatnog lika Hristovog, simbola večnosti.
Freske i ikonostas
Freske u crkvi su rađene u vizantijskom stilu, ali modernim hemijskim bojama, koje su propadljive, te su, nažalost već počele da blede, za razliku od onih prirodnih u Sopoćanima ili Dečanima, na primer, koje su se održale do danas.
Ikonostas je rađen u duborezu u duborezačkoj radionici manastira Tvrdoš. S desne strane nalazi se mali ikonostas, replika čudotvorne i znamenite ikone Bogorodice Mlekopitateljice koja se čuva u Kareji na Svetoj Gori. To je poklon manastira Hilandara Hercegovačkoj Gračanici.
Od fresaka, ističe se Sabor srpskih svetitelja, gde su sveti Srbi prikazani na jednom mestu.
Grob Jovana Dučića
Na suprotnoj strani, desno od ulaza je grob Jovana Dučića.
Po pesnikovoj želji, iznad piše samo „Jovan Dučić – pesnik” i to na ekavici. To je jedan od retkih epigrafa u Hercegovini koji je napisan ekavicom.
Ovakvim zahtevom Dučić je želeo da se oduži Srbiji na tome što mu je dala stipendiju i priliku da se školuje. Dučić je i najveći najveći deo svoje poezije napisao na ekavici.
Zadužbinarska freska
Na zidu iznad groba je zadužbinarska freska. Na njoj je prikazano Trebinje kao istorijski grad, prestonica Jelene Anžujske i jedna od prestonica srpskih zemalja u ono vreme. Oslikana je i reka Trebišnjica, hercegovački Jordan na kome su kršteni prvi Hercegovci, kada su hrišćanstvo u ove krajeve doneli sveti apostol Pavle i njegov učenik Tit.
Na fresci ćete videti i Asanagića most, zadužbinu Mehmed Paše Sokolovića, hercegovačka brda obrasla makijom i trebinjski manastir Tvrdoš.
Bogorodica kojoj je posvećena ova crkva drži maketu koju joj u ruke daje ktitor crkve Branko Tupanjac. Iza njega stoji Jovan Dučić sa svojom zbirkom pesama „Lirika”, objavljenom na dan svoje smrti, 7. aprila 1943. godine.
Manastir Tvrdoš
U nastavku našeg putovanja, pod jakim utiskom koji smo poneli ih Hercegovačke Gračanice, obišli smo i Tvrdoš, trebinjski manastir od izuzetnog značaja za Srbe u Bosni i Hercegovini.
Tvrdoš je zadužbina cara Konstantina iz 4. veka, a tu je zamonašen i Sveti Vasilije Ostroški. Baš ove godine se navršilo 350 godina od njegovog upokojenja. Sveti Vasilije je upravo ovde započeo svoj duhovni život. Tu je on došao kao dečak Stojan, a izašao kao monah Vasilije.
Manastirska crkva je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice. Kada je reč o svetinjama koje se nalaze u njoj, posebno se ističe potpuno očuvana leva ruka srpske kraljice Jelene Anžujske. Ruka nije mumificirana već ju je priroda nekim čudom ostavila netaknutu. To je jedino što je ostalo sačuvano od moštiju ove kraljice.
Manastir Tvrdoš je više puta rušen do temelja, a poslenji put je to bilo u 16. veku od strane Mlečana. Crkva je u međuvremenu obnavljana i dograđivana.
Početkom dvehiljaditih ikonopis su radili umetnici iz ikonopisačke škole Beogradske patrijaršije. Tada je u jednom od medaljona oslikana ikona Milice Rakić, troipogodišnje devojčice koja je stradala tokom bombardovanja u Batajnici 1999. godine, kada je pogođena gelerom kasetne bombe.
U sklopu manastirskog kompleksa je i vinarija „Tvrdoš” i njeni podrumi u kojima sazreva i toči se čuveno tvrdoško vino.
Na teritoriji manastira je po sopstvenoj želji sahranjen vladika Atanasije koji je takođe preminuo od posledica kovida 19.
Saborna crkva Preobraženja Gospodnjeg
Nakon ovog opijanja duhovnošću, spustili smo se i u sam grad na obalama Trebišnjice. Ugodna šetnja odvela nas je najpre do gradskog parka kojim dominira Saborna crkva Preobraženja Gospodnjeg, najveća pravoslavna crkva u Trebinju. U njenoj porti se najviše sveta okupi svakog 19. avgusta, na Preobraženje, kada se obeležava slava grada.
Crkva je građena od 1888. do 1902. godine. Arhitektura crkve spolja predstavlja mešavinu romanike i gotike, dok je unutra prisutno vizantijsko nasleđe. Ovaj spoj zapada i istoka u arhitekturi ostavlja poseban utisak na posetioce.
U glavnom brodu crkve, u donjem nivou, na freskama su oslikani heroji srpske nacionalne istorije, a u gornjem su biblijske scene.
Oslikani su, između ostalog, vojvoda Stepa Stepanović, Petar Bojović, Petar Kočić, Stevan Sremac, Desanka Maksimović, Nadežda Petrović, Jovan Cvijić, Stevan Mokranjac, Vladika Nikolaj, patrijarh Pavle, knez Miloš Obrenović, knez Mihailo, vladika Atanasije, Gavrilo Princip, kraljica Marija Karađorđević, Milunka Savić i drugi.
Na jednom od stubova su prikazani veliki srpski naučnici Nikola Tesla, Mihajlo Pupin i Milutin Milanković. Tu su potom i veliki srpski pesnici Njegoš, Dučić, Šantić, kao i srpski junaci Miloš Obilić, Karađorđe i vojvoda Živojin Mišić, te veliki srpski vladari važni za Trebinje: car Dušan, kralj Petar Karađorđević Oslobodilac i kralj Aleksandar Karađorđević Ujedinitelj.
Iznad ulaza u crkvu su freske koje su radile monahinje iz Srbije posebnom tehnikom slikanja na platnu koje je potom lepljeno na zidove crkve.
U porti crkve nalazi se spomenik patrijarhu Pavlu, koji je više puta posetio Trebinje, računajući i dan kada su mošti Jovana Dučića prenete u taj grad.
Gradski park
Posebno je uživanje bilo posetiti Gradski park ili Gradsku baštu, čiju je sadnju i uređenje započeo sam Jovan Dučić.
Kažu da je pesnik plaćao svojim novcem da se iz Venecije ukrasno bilje i sadnice prevezu iz Dubrovnika, a da se onda na magarcu ili mazgi donesu do Trebinja kako bi se posadile u ovom parku. Toliku je ljubav Dučić imao prema Trebinju.
Park je rekonstruisan pre nekoliko godina i u njemu se nalazi različito plemenito bilje i drveće, poput kedra, čempresa, oleandra, lipe, kestena, a tu je i jedna jela sa španskih planina.
Trg pesnika
Na obodu parka, na Trgu pesnika, uzdiže se spomenik Jovanu Dučiću kojim se Trebinje odužilo velikanu za neizmernu ljubav koju je čitavog života ne samo osećao prema ovom gradu, već ju je na sve načine i iskazivao.
Kada je o ovom spomeniku reč, Trebinjcima je on tradicionalno mesto okupljanja svake godine na onaj dan kada maturanti Gimnazije „Jovan Dučić” idu na matursko veče. Oni se na tom mestu najpre okupe u svojim svečanim toaletama, a dođe i celo Trebinje da ih pozdravi. Tada najbolji đaci u ime svojih razreda polože cveće na spomenik i tek nakon toga kolona polako odlazi na svečanu večeru i proslavu.
Odmah preko puta je i spomenik Njegošu, rad Tome Rosandića, učenika velikog Meštrovića. Zemljište za gradnju spomenika je otkupio sam Jovan Dučić od katoličke crkve i tokom jednog velikog gradskog slavlja spomenik je otkriven i tom prilikom je pročitan govor kralja Aleksandra. Spomenik je ove godine obnovljen i rekonstruisan.
Bašta Platani i Trg slobode
Od Trga pesnika prostire se pešačka zona, Dučićeva ulica i bašta Platani, najlepša u Trebinju. Stogodišnji platani potiču još iz doba Austrougara i jedan su od simbola ovog grada.
Centralni spomenik na Trgu slobode na koji ćete sledeće naići, posvećen je oslobodiocima u Prvom svetskom ratu, srpskoj vojsci koja je preko Kajmakčalana i Solunskog fronta došla do Hercegovine i oslobodila ovaj narod.
I ovaj spomenik je urađen po zamisli Jovana Dučića, a otkriven je na dvadesetogodišnjicu oslobođenja 1938. godine.
Dučić je napravio nacrt – antički stub i na njemu neobrađen hercegovački kamen na kome stoji anđeo Mihajlo obučen u Nemanjićku vladarsku nošnju. U desnoj ruci drži mač, a u levoj lovor, simbol pobede i slave, dok mu se oko nogu motaju dve zmije otrovnice kojima on tim mačem seče glave, odnosno pobeđuje okupatora.
Na sredini trga je spomen-česma, identična onoj koja se nalazi na Cetinju. Ova česma je poklon gradu Trebinju od austrougarskog oficira i grofa Đura Babića. Na česmi je prikazana mlada žena koja drži na glavi ćup sa vodom.
U Dučićevoj ulici je još jedan od simbola grada: upečatljiva fontana, poklon porodice Šišković koja se u tom gradu bavi kamenorezačkim zanatom. Tradicija nalaže da se ledena voda sa fontane pije tako što direktno približite usne dok su vam ruke oslonjene na obod fontane, a veruje se da će se onaj putnik koji se tako napije vode, ponovo vratiti u Trebinje.
Trebinjci kažu da deluje, vredi proveriti…
Stari grad
Još jedan prelepi deo Trebinja svakako je i stari grad kojim dominiraju simpatične suvenirnice. Jednu od najposebnijih drži rođaka čuvenog Alekse Šantića – Sanja Šantić, čije suvenire s dušom svaki posetilac rado ponese kao uspomenu na Trebinje.
U ovom delu grada probaćete i najbolje trebinjske ćevape i kolače, proći ćete i pored jedne jedne od najprostranijih džamija u Hercegovini, sa minaretom visokim 15 metara, a naravno imaćete priliku i da se fotografišete kraj čuvene Anđelkine kapije (Sloboda Mićalović) ili kraj prozora na kome je Safet (Marinko Madžgalj) posmatrao „lepu belu gospođicu” i svirao joj gitaru u seriji „Ranjeni orao”.
I odatle, dok nam u glavi odzvanjaju reči pesme „Idu dani” koju je Željko Joksimović komponovao za ovu seriju, polako krećemo ka našem autobusu, kako bismo se zaputili ka sledećoj stanici i sledećem gradu iz čije ćemo vam kulturne riznice doneti nešto novo u narednoj reportaži.
A do tada, svakako vam preporučujemo da i sami posetite Trebinje i da iz prve ruke osetite energiju i upijete sve lepote ovog grada i da pokušate da odgonetnete zašto ga je Dučić toliko voleo…
Logistička podrška:
Agencija „Star tours” Pančevo
