Prošlog vikenda, u nedelju, 24. novembra, u Pančevu su gostovali Kragujevčani, ekipa Fudbalskog kluba Radnički 1923, koja se na Sportskom centru „Mladost”, u 16. kolu Superlige Srbije, sastala sa pančevačkim Železničarom.
Utakmica je bila kvalitetna, a i jedan i drugi tim pokazali su jak karakter i podjednaku želju za pobedom. Čak se jednako i navijalo na obe strane, jer za navijače Radničkog 132 kilometra razdaljine između dva grada nije predstavljalo prepreku da budu uživo uz svoj tim. Da je sve bilo izjednačeno dokazao je i rezultat na kraju utakmice, 1:1.
No, ovo nije priča o fudbalu i sportu, već samo povod da, nakon što su gosti iz Kragujevca pre sedam dana prošetali Pančevom i uživali u znamenitostima i lepotama našeg grada, mi sada vas, kroz sliku i reč, povedemo u „uzvratnu posetu”.
Da bismo vam što bolje predstavili kako diše grad u kome se rodila moderna srpska država, zaputili smo se tamo našim kulturnim autobusom i najzanimljivije priče iz srca Šumadije sabrali na jednom mestu.
Obišli smo centralne ulice grada i zavirili u one malo uže i manje, gde turisti ređe zalaze, zastali smo pred najlepšim i najznačajnijim zdanjima i spomenicima, a odvojili smo vreme da posetimo i Šumarice, ali i da sa domaćinima porazgovaramo kako diše ovaj grad, šta Kragujevčani vole, gde izlaze, kakve manifestacije organizuju, kakvu muziku slušaju, čime se ponose… I kao što je Pančevo Kragujevčanima prošle nedelje otvorilo dušu, tako ju je i Kragujevac sada otvorio pred nama…
Prvo što smo želeli da pitamo prolaznike čim smo se zatekli u centru grada, bilo je – zašto se kaže: „Kruži kao kiša oko Kragujevca”. Niko nije to sa sigurnošću umeo da nam kaže, ali Kragujevčani su istakli da ipak više vole da samo kiša kruži oko njihovog grada, a da putnici ipak navraćaju i u njemu uživaju. A toga dana sve je bilo baš tako – nebo jeste na momente bilo oblačno, ali kiša je pala negde drugde, a drugu želju domaćinima ispunila je naša ekipa.
Kako je sve počelo
U početnom upoznavanju sa starosedeocima, saznali smo i da se smatra da je Kragujevac dobio ime po ptici kraguj, iz roda ptica grabljivica. U prošlosti, pre više vekova, u ovim krajevima bilo je mnogo šuma u kojima su živeli kraguji. Ove ptice su hvatane i dresirane za lov, a istorija potvrđuje da je i sam despot Stefan Lazarević tu lovio uz pomoć kraguja.
U istoriji se Kragujevac prvi put spominje 1476. godine u turskim zemljišnim knjigama, kao naselje od 32 kuće.
Najstariji istorijski tragovi o životu na teritoriji Kragujevca pronađeni su na arheološkom lokalitetu u obližnjem selu Divostin. Pronađeno je 7 antropomorfnih figurina iz doba neolita, nastalih pre oko 6.000 godina, koje predstavljaju žensko božanstvo, najverovatnije Boginju Majku Zemlju. Figurine se danas čuvaju u Narodnom muzeju u Kragujevcu.
Sasvim slučajno, 60-tih godina prošlog veka otkriveno je i naselje sa 23 .kuće i jednim centralnim objektom u kojem se nalazi svetilište. Istraživanja su počela 1967. godine, pod rukovodstvom akademika Dragoslava Srejovića, kragujevačkog arheologa Milenka Bogdanovića i američkog partnera iz Pitsburga, Alana Mekferona. Praistorijsko naselje u Divostinu utvrđeno je 1969. godine za spomenik kulture.
Procvat u doba kneza Miloša
Svaki đak osnovne škole izdeklamovaće vam ipak da je najznačajniji period u istoriji Kragujevca usledio nekoliko vekova kasnije: od 1818. do 1841. godine. Bilo je to u vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića, kada je Kragujevac bio prva prestonica moderne srpske države.
Kragujevac je izabran za prestoni grad na Đurđevdanskoj skupštini u manastiru Vraćevšnica, kada su nahijski knezovi jednoglasno prihvatili predlog kneza Miloša.
Danas kulturno-istorijski kompleks „Milošev venac” obuhvata upravo deo centralnog gradskog područja u kojem se nalaze najznačajniji objekti iz ovog perioda: Amidžin konak, Stara (Pridvorna) crkva, zgrada Stare skupštine, Konak kneza Mihaila… Tu su stvarane najznačajnije institucije moderne srpske države, tu je napisan i usvojen prvi srpski Ustav – Sretenjski ustav, osnovani su prvi sud, prva gimnazija, prva srednja stručna škola, Licej (preteča Univerziteta), prva apoteka, prva galerija slika, a štampaju se i prve novine.
Stara (Pridvorna) crkva podignuta je 1818. godine i za istoriju je naročito značajna zbog činjenice da su u njoj proklamovane gotovo sve važne odluke za srpski narod, kao što su hatišerifi i ustavi.
Tu je održana Sretenjska skupština 1835. godine na kojoj je donet Prvi srpski Ustav. Sva skupštinska zasedanja do 1859. godine su održavana u porti crkve. Crkva je na 200-godišnjicu postojanja, 2018. godine dobila freskopis.
U zgradi Stare skupštine podignutoj 1959, u porti Stare crkve, donošene su vrlo važne državne odluke tokom 19. veka. Ovde su 1878. godine pročitane odredbe Berlinskog ugovora, koji je Srbiji i Crnoj Gori doneo nezavisnost.
Od 2014. godine u toj zgradi se nalazi stalna izložbena postavka „Narodne skupštine u Kragujevcu u XIX veku”.
– Amidžin konak je, pored Stare crkve, jedina do danas sačuvana zgrada iz kompleksa Miloševog dvora, sagrađena 1818. godine u balkansko-orijentalnom stilu. Ime je dobila po upravniku kneževog dvora, Simi Milosavljeviću – Paštrmcu, zvanom Amidža (stric). Konak je služio za smeštaj momaka koji su sačinjavali kneževu pratnju, kao i za prihvatanje nahijskih knezova i drugih viđenijih namernika prilikom njihovog dolaska kod kneza u Kragujevac. Danas je deo Narodnog muzeja – navode u Turističkoj organizaciji Kragujevca.
Nedaleko od Amidžinog konaka, nalazi se Konak kneza Mihaila, sagrađen 1860. godine. Danas su u tom zdanju uprava Narodnog muzeja i muzejska biblioteka. Narodni muzej osnovan je 1949. godine, a delatnost obavlja upravo u objektima iz 19. veka. Pored Mihailovog konaka, tu spadaju i Amidžin konak, Stara skupština i Kuća prote Miloja Barajaktarevića, kao i u dve galerije (Galerija Narodnog muzeja i Mali likovni salon).
Zgrada Teatra je izgrađena 1928. godine, za potrebe prvog pozorišta u Srbiji. Na poziv kneza Miloša, u jesen 1834. godine u Kragujevac dolazi Joakim Vujić, koji 1835. godine osniva Knjaževsko serbski teatar. Ispred zgrade se nalazi spomenik Joakimu Vujiću.
Prva kragujevačka gimnazija je ujedno i prva gimnazija u Srbiji. Osnovana je 1833, a smeštena je u novoizgrađenu zgradu 1877. godine. Ispred Gimnazije se nalazi spomenik Vuku Karadžiću. Brojni istaknuti pojedinci bili su đaci i profesori Prve kragujevačke gimnazije.
Prvi u svemu
Kada za Kragujevac kažu da je kolevka moderne srpske države, postoje i neke manje poznate stvari koje dodatno opravdavaju tu tvrdnju.
Od toga da je u Kragujevcu postojala prva bilijar sala u Srbiji, još 1822. godine, a posedovao ju je knez Miloš, preko podatka da je prvu zabranu pušenja u zatvorenom uveo isti taj knez Miloš pre tačno 200 godina – u decembru 1824. (ideja očito još nije zaživela), do činjenice da je prva sijalica u Srbiji zasvetlela u kragujevačkoj Fabrici oružja, 1884. godine, samo dve godine pošto je predstavljena na Svetskoj izložbi u Parizu.
I prvi srpski bal dogodio se u Kragujevcu – u zgradi Narodnog suda, u čast kneza Miloša koji je od sultana tada dobio veliki turski orden.
Prestonica će se 1841. godine preseliti u Beograd, ali Kragujevac će još neko vreme ostati centar političkog života.
Centar srpske industrije
I srpska industrija rodila se u Kragujevcu – 1851. godine, kada je iz Beograda tu preseljena Topolivnica. U njoj je 1853. izliven prvi top. Topolivnica je tri decenije kasnije prerasla u Vojnotehnički zavod, a dolazak radnika u veliku fabriku značio je nicanje novih naselja i širenje grada.
Zbog potreba fabrike puštena je u rad prva železnička pruga (1892).
Posle Prvog svetskog rata počinje proizvodnja prvih automobila (kamiona marke Ševrolet) čime su postavljeni temelji za osnivanje najveće fabrike na ovim prostorima, „Crvena zastava” (1953), danas italijansko-srpkne fabrike FIAT automobili Srbija.
U centru grada krajem 19. i početkom 20. veka umesto trošnih, prizemnih kućica podignute su nove zgrade u stilu secesije, po uzoru na one u Beču i Pešti.
– Početkom Prvog svetskog rata, od jula 1914. do oktobra 1915. godine, Kragujevac je bio upravni i vojni centar zemlje i u njemu je boravio regent Aleksandar I Karađorđević, dok je vrhovna vojna komanda, na čelu sa vojvodom Radomirom Putnikom, bila smeštena u zgradi Suda. U Kragujevcu su nastali i planovi čuvene Cerske i Kolubarske bitke, koji se i danas izučavaju na vojnim akademijama širom sveta. Kompozitor Stanislav Binički je u zgradi kragujevačkog Suda završio poslednje partiture za kompoziciju „Marš na Drinu“, koja je tu prvi put i izvedena – podsećaju u Turističkoj organizaciji Kragujevac.
Sećanje na 21. oktobar 1941.
Nema tog turiste koji će posetiti Kragujevac, a koji neće iskoristiti priliku da obiđe Šumarice i Spomen park „Kragujevački oktobar” koji je tamo smešten.
I sami Kragujevčani svakodnevno vreme provode u ovom prostranom prelepo uređenom parku sa umetnički oblikovanim spomenicima, smeštenom na površini od čak 352 hektara. Ipak, koliko god vas osvojila lepota prirode i umetničkih dela koja ćete videti u Šumaricama, toliko ćete u dubini duše ostati potreseni ne samo zbog toga što ćete na umu imati činjenicu da su baš tu 21. oktobra 1941. godine, nacisti streljali više hiljada nedužnih Kragujevčana, među kojima i mnogo dece, već će težinu te istine, svu tugu i strahotu tog događaja, vaša duša osećati na svakom koraku koji načinite duž bilo koje staze u ovom kompleksu.
Na samom ulazu u Spomen park nalazi se impozantna crvena zgrada Muzeja „21. oktobar”, osnovanog 1976. godine. Crvena boja zgrade simbolizuje prolivenu krv, a zdanje se sastoji od 33 kupole, koje simbolizuju trideset masovnih grobnica u Spomen parku i tri u obližnjim naseljima. Providne piramide od pleksiglasa na njihovim vrhovima predstavljaju poslednji pogled žrtava uperen ka nebu.
– U muzeju se čuvaju potresni dokumenti vezani za 21. oktobar 1941. godine, od kojih su najtragičnije poruke streljanih građana napisane u poslednjim trenucima života, dokumenti i fotografije nađene kod njih. Od umetničkih dela u Muzeju ističe se ciklus od 27 slika Petra Lubarde pod nazivom „Dosta krvi, dosta ubijanja” – ističu u Turističkoj organizaciji Kragujevca.
Kroz Spomen park vodi kružni put dug sedam kilometara, a njime dominira Spomenik streljanim đacima i profesorima, kraj koga se svakog 21. oktobra održava manifestacija „Veliki škoski čas”.
Posetioci u Spomen parku mogu da vide lokacije na kojima se nalazi 30 masovnih grobnica i 10 spomenika:
- Spomenik bola i prkosa, Ante Gržetić, 1959.
- Spomenik streljanim đacima i profesorima, Miodrag Živković, 1963.
- Kristalni cvet, Nebojša Delja, 1968.
- Kameni spavač, Jelica i Gradimir Bosnić, 1969.
- Spomenik otpora i slobode, Ante Gržetić, 1966.
- Sto za jednog, Nandor Glid, 1980.
- Spomen obeležje naroda Hrvatske „Krugovi”, Vojin Bakić i Silvana i Josip Sajsl, 1981.
- Protiv zla, Miguel Romo, 1991,
- Spomenik streljanim Srbima i Jevrejima, Milorad Zorbić, 1991.
- Spomenik prijateljstva, Anton Stojku, 1994.
Na području Spomen parka se nalaze i Slovačko groblje i Staro vojničko groblje.
„Fića” kao simbol grada
Nakon što se zemlja koliko toliko oporavila od Drugog svetskog rata, presudna godina za Kragujevac i njegov dalji imidž bila je 1953, kada je tu osnovana fabrika automobila „Crvena zastava”.
Tako Kragujevac postaje simbol automobilske industrije ne samo u velikoj Jugoslaviji već i mnogo šire. Ubrzo fabrika uspostavlja saradnju sa italijanskim Fijatom i po njihovoj licenci 1955. u Kragujevcu se proizvodi prva Zastava 750, legendarni „fića” nacionalni automobilski ponos.
Od 1955. do 1985. godine biće proizvedeno neverovatnih 923.487 „fića”!
Delovi za fiću, tristaća, zastavu 101, jugo i floridu proizvodili su se širom stare Jugoslavije. Zastava prestaje da postoji 21. novembra 2008. godine, kada nastaju Fiat automobili Srbija.
Kulturni identitet grada
Kragujevac je rodni grad mnogih istaknutih ličnosti iz različitih oblasti života u Srbiji. Neki od njih su vojvoda Radomir Putnik, najveći srpski liričar i jedan od najdarovitijih slikara 19. veka, Đura Jakšić, čuveni srpski filmski i pozorišni glumac Mija Aleksić, vojvoda Živojin Mišić i mnogi drugi.
Kada je reč o aktuelnim kulturnim dešavanjima u Kragujevcu, ona su zaista mnogobrojna. Dom omladine tokom cele godine organizuju rok, pank, metal, džez i pop koncerte, predstave, izložbe i promocije, kao i festivale: BAŠTeAtar, Arsenalizacija, Šumadijski bluz i džez festival i Kragujevački festival uličnih svirača Tribute fest.
Kulturni život Kragujevčana dodatno obogaćuju Studentski kulturni centar, sa dve svoje galerije i Kulturni centar UMMUS.
Manifestacije koje privlače najveći broj turista u Kragujevac su muzički rok festival Arsenal fest nalik novosadskom EXIT-u, Salon vina, Joakim fest, Fića fest, Đurđevdanski karneval, kao i brojne druge muzičke kulturne, sportske i zabavne manifestacije
Dan grada Kragujevca se obeležava 6. maja, na Đurđevdan. Toga dana, 1818. godine, u manastiru Vraćevšnica, knez Miloš je proglasio Kragujevac za prestonicu Srbije. U čast ovog značajnog datuma, tokom celog maja organizuju se brojne svečanosti. Na Dan grada, centralnim gradskim ulicama prolazi vesela đurđevdanska karnevalska povorka, koja se završava umetničkim programom i izborom za najlepše maske na bini kod Krsta. U večernjim satima, na istoj bini, održava se koncert, koji je propraćen vatrometom.
